१ असोज , काठमाण्डौ ।
मंगल ग्रहमा वस्ती बसाल्ने योजनाहरुका बीच मंगलग्रहमा जीवनका केही थप संकेतहरू फेला परेको नासाले घोषणा गरेको छ । नासाको पर्सिभरेन्स रोभरले जेजेरो क्रेटरको ब्राइट एन्जल फर्मेसन क्षेत्रमा त्यस्ता रासायनिक–खनिज संकेतहरू दर्ता गरेको छ ।
वैज्ञानिकहरूले यसलाई ‘बायोसिग्नेचर’ मानिरहेका छन् । ‘बायोसिग्नेचर’ भनेको भौतिक, रासायनिक वा संरचनात्मक संकेतहरू हुन्, जसले कुन ग्रहमा कहिले जीवनको गतिविधि भएको थियो भन्ने संकत दिन्छ । यो जीवनको निश्चित प्रमाण होइन ।
तर, यदि यो प्रमाण सूक्ष्मजीवहरूसँग जोडिएको पाइएमा यो इतिहासको ठूलो खोज सावित हुन्छ । ब्राइट एन्जल फर्मेसन जेजेरो क्रेटरको मसिनो चट्टानहरूले भरिएको क्षेत्र हो । यी चट्टानहरू अरबौँ वर्ष पहिले बग्ने पानीबाट बनेका थिए ।
यहाँ रोभरले आइरन अक्साइड, फस्फोरस, सल्फर र विशेषगरी जैविक कार्बन फेला पारेको छ । जैविक कार्बन जीवनको आधार हो । अनुसन्धानमा धेरै अनौठा आकृतिहरू देखा परेका छन् । साना गोलो कणहरू (पोपी सिड्स) र धब्बेदार ढाँचा (लेपर्ड स्पोट्स)मा भिभियानाइट र ग्रेगाइटजस्ता खनिजहरू पाइन्छन्, जुन पृथ्वीमा पानीले भरिएको, कम तापक्रम भएको वातावरणमा बन्छन्।
खोजका दुई सम्भावना छन् । पहिलो, यी खनिज र संरचनाहरू केवल भूगर्भीय प्रक्रियाहरूबाट बनेका हुन् । दोस्रो, अरबौँ वर्ष पहिले अवस्थित सूक्ष्मजीवहरूको योगदानले बनेका हुन् । सल्फरमा आधारित संकेतहरू सामान्यतया उच्च तापक्रममा बन्ने गर्छन् । तर, यहाँ उच्च तापक्रमको प्रमाण भेटिएको छैन ।
यो पक्षले सूक्ष्मजीवहरूको भूमिकालाई पूर्णरूपमा अस्वीकार गर्न भने सक्दैन । पर्सिवरेन्स रोभरले ब्राइट एन्जलको सेफायर क्यान्यनबाट एउटा कोर स्याम्पल संकलन गरेको छ । यो नमूना हाल सुरक्षित ट्युबमा राखिएको छ ।
वैज्ञानिकहरू यो नमूना भविष्यमा पृथ्वीमा ल्याएर उन्नत प्रयोगशालाहरूमा विश्लेषण गर्न चाहन्छन् । यसले कार्बन आइसोटोप, खनिज संरचना र सूक्ष्म जीवाश्मजस्ता संकेतहरूको जाँच गर्न सम्भव बनाउनेछ ।
अनुसन्धाताहरूका अनुसार यो खोज जीवनको अन्तिम प्रमाण होइन । तर, यो सम्भावित बायोसिग्नेचर हो । यो एक ठूलो खोज हुनसक्छ । यसले हामीलाई पृथ्वीमा जीवनको सुरुआत कसरी भयो र ब्रह्माण्डमा कतै अरू पनि जीवन छ कि छैन भन्ने पत्ता लगाउन सहयोग गर्नेछ ।
अरबौँ वर्ष पहिले मंगल र पृथ्वीमा समान रासायनिक प्रक्रियाहरू भइरहेका थिए । पृथ्वीमा त्यस समयमा सूक्ष्मजीवहरूले फलाम र सल्फरबाट ऊर्जा लिने गर्थे । फरक के मात्र हो भने पृथ्वीको प्लेट टेक्टोनिक्सले पुरानो चट्टानहरूको संरचना परिवर्तन ग¥यो ।
मंगलग्रहमा ती सुरक्षित छन् । अध्ययन नेचर जर्नलमा प्रकाशित गरिएको छ । मंगलग्रहलाई मानव ब स्ती विका सका लागि प्राथमितामा राखिएको छ । इलोन मस्कले स्पे स एक् स मार्फत सुझाव दिएका छन् कि २०२९ तिर पहिलो मानवयुक्त मिशन हुन सक्छ।
उनीहरूले त्यसपछि लगभग २०५० पछि मंगलग्रहमा आत्मनिर्भर बस्ती विकसित हुने अपेक्षा गरेका छन् । २०४०–५० दशकमै स्थायी आधारहरु निर्माण हुन सुरु हुने सम्भावनाको बढी चर्चा हुँदै आएको छ ।
यसैबीच यता अमेरिकी सहर कोलोराडो स्प्रिङ्समा अप्रिल २०२५ मा भएको अन्तर्राष्ट्रिय अन्तरिक्ष उद्योग सम्मेलनले अन्तरिक्ष अब युद्ध क्षेत्रको दायरामा आएको स्पष्ट पारेको छ । अमेरिका यो क्षेत्रमा एक प्रमुख शक्ति हो र चीन पनि अत्याधुनिक स्याटेलाइट (उपग्रह)सहित एक ठूलो शक्ति बन्दै छ ।
चीनले अन्तरिक्षमा स्याटेलाइट नष्ट गर्नसक्ने हतियारहरूको परीक्षण गरिरहेको छ । रूसले पनि यो क्षमता प्रदर्शन गरिसकेको छ । डा. राजी राजगोपालन अस्ट्रेलियन स्ट्रेटेजिक इन्स्टिच्युटकी वरिष्ठ शोधकर्ता र अन्तरिक्ष सुरक्षा मामिलाकी विज्ञ हुन् ।
उनका अनुसार हाल पृथ्वीको कक्षामा ११ हजार ७०० सक्रिय स्याटेलाइट छन् । यी स्याटेलाइटहरू अरबौँ मानिसहरूको दैनिक संचारका लागि महत्वपूर्ण छन् । तीमध्ये करिब ६३० स्याटेलाइट सेनाको सुरक्षा कारबाहीमा प्रयोग गरिन्छन् ।
लगभग आधा स्याटेलाइट सैन्य प्रयोजनका लागि हुन्, जसमा करिब ३०० अमेरिकाका छन् । रूस र चीनसँग पनि धेरै सैन्य स्याटेलाइट छन् । यी स्याटेलाइटहरूले सेनाको आँखा र कानको रूपमा काम गर्छन्, जसले उनीहरूको क्षमतालाई निकै बढाउँछ ।
सन् १९९० को खाडी युद्धमा स्याटेलाइटहरूको भूमिका महत्वपूर्ण थियो, जहाँ जीपीएसले सैनिकहरू, ट्यांक र बख्तरबन्द गाडीहरूलाई सही बाटो देखाउन मद्दत ग¥यो । यसलाई विश्वको पहिलो अन्तरिक्ष युद्ध पनि भनिन्छ ।
कुनै पनि देशले स्याटेलाइट प्रक्षेपण गर्नुअघि संयुक्त राष्ट्रकसंघको अन्तरिक्षसम्बन्धी संस्थालाई जानकारी दिनुपर्छ । स्याटेलाइटहरू आपसमा ठोक्किनबाट रोक्न सकियोस् भनेर यसमा स्याटेलाइटको प्रकार, प्रयोग, आयु र प्रक्षेपणस्थलको विवरण समावेश हुन्छ ।
यद्यपि, केही देशहरूले अहिले स्याटेलाइटको पूर्ण जानकारी दिन छोडेका छन् । सन् १९६२ मा अमेरिकाले अन्तरिक्षमा परमाणु बम परीक्षण गरेको थियो, जसले धेरै सञ्चार स्याटेलाइटहरूलाई क्षति पु¥याएको थियो ।
त्यसको पाँच वर्षपछि भएको बहुपक्षीय सन्धिले अन्तरिक्षमा परमाणु र रासायनिक हतियारहरूको तैनाथीमा प्रतिबन्ध लगाएको छ । अन्तरिक्षलाई सुरक्षित राख्न यो संस्थाले काम गरेको छ । तर पारम्परिक हतियारहरूको तैनाथी रोक्ने कुनै प्रावधान छैन, जुन एक ठूलो खतरा हो ।
पछिल्ला वर्षहरूमा अन्तरिक्षमा व्यावसायिक स्याटेलाइटहरूको संख्या बढेको छ । एलन मस्कको स्पेस एक्सजस्ता कम्पनीहरूका आठ हजारभन्दा बढी स्याटेलाइटहरू ब्रोडब्यान्ड इन्टरनेट र अन्य सुविधाहरूका लागि कार्यरत छन् ।
स्याटेलाइटहरूको बढ्दो संख्यासँगै देशहरूबीचको तनाव पनि बढिरहेको छ । जर्मन इन्स्टिच्युट फर इन्टरनेशनल एन्ड सेक्युरिटी अफेयर्सकी शोधकर्ता डा. जुलियन सुजका अनुसार, पृथ्वीमा हुने आक्रमण देख्न सकिन्छ ।
तर, अन्तरिक्षमा स्याटेलाइटहरूले के गरिरहेका छन् भन्ने जानकारी स्याटेलाइटबाट खिचिएका तस्बिर, रडार वा स्याटेलाइट ट्रयाकिङ डेटाबाट प्राप्त हुन्छ । अमेरिका, रूस, चीन र भारतजस्ता देशहरूसँग ठूलो संख्यामा सेनाहरू छन् ।
सबैले अन्तरिक्षमा अन्य स्याटेलाइटहरू नष्ट गर्नसक्ने हतियारहरू विकास गरिसकेका छन् । यी हतियारहरू व्यापक संहारका हतियार नभएकाले अन्तरिक्षमा तिनको परीक्षणमा प्रतिबन्ध छैन । अन्तरिक्षमा सबैभन्दा ठूलो शक्ति अमेरिका हो ।
यसले सन् २००८ मा आफ्नै स्याटेलाइट नष्ट गरेको थियो । ३७ अन्तरिक्ष विमानजस्ता योजनाहरूमा लगानी गरिरहेको छ । यसले जीपीएसको विकल्पको रूपमा लेजर प्रविधि पनि विकास गरिरहेको छ ।
सन् १९५७ मा पहिलो स्याटेलाइट छोडेर अमेरिकालाई पछि पारेको भए पनि रूस अहिले आफ्नो अन्तरिक्ष कार्यक्रममा अमेरिकाभन्दा पछि छ । युक्रेन युद्धपछि लागेका प्रतिबन्धले पनि यसको योजनालाई असर पारेको छ ।
अमेरिकाको स्याटेलाइटमाथिको निर्भरतालाई रूसले आफ्नो कमजोरी ठानेर स्याटेलाइटलक्षित हतियारहरू विकास गरिरहेको छ । सन् २०२४ मा १०० स्याटेलाइट छोड्ने लक्ष्य राखे पनि चीनले ३० मात्र पठाउन सक्यो ।
चीनले तीव्र गतिमा स्याटेलाइटलक्षित हतियारहरू विकास गरिरहेको छ । यसका स्याटेलाइटहरूमा अन्य स्याटेलाइटहरूको नजिक पुग्ने क्षमता विकसित भएको छ । अन्तरिक्षमा स्याटेलाइटहरू उच्च गतिमा घुमिरहेका हुन्छन् ।
यदि, तिनीहरू एकअर्कासँग ठोक्किए भने तिनीहरूका टुक्रा अन्तरिक्षमा फैलिन्छन् । एक सेन्टिमिटरको सानो टुक्रा पनि यदि तीव्र गतिमा घुमिरहेको छ भने त्यो ग्रेनेड जत्तिकै खतरनाक हुनसक्छ। यसले अन्तरिक्षको वातावरणलाई धेरै खतरनाक बनाउन सक्छ ।
वासिङ्टन युनिभर्सिटीको स्पेस ल एन्ड डेटा प्रोग्रामकी निर्देशक सादिया प्याकरनेनका अनुसार, अन्तरिक्ष प्रविधि केवल रकेट र अन्तरिक्ष यानमा सीमित छैन । यसमा आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्स (एआई) र अटोनोमस रोबोटिक्सजस्ता नयाँ प्रविधिहरू समावेश छन् ।
एआइको मद्दतले सेनाले स्याटेलाइटबाट प्राप्त डाटाको द्रूत विश्लेषण गरी कारबाही गर्ने क्षमता हासिल गर्नेछ, जसले रक्षा क्षेत्रमा नयाँ आयाम थप्नेछ । अमेरिका र चीन यो प्रविधि विकासमा अरू देशहरूभन्दा धेरै अगाडि छन् ।
डरहम युनिभर्सिटीका एस्ट्रो–पोलिटिक्सका एसोसिएट प्रोफेसर डा. ब्लेविन बोवेनका अनुसार अन्तरिक्षमा स्याटेलाइट युद्ध भएमा यसको नोक्सान र प्रभावको सही अनुमान लगाउन गाह्रो छ । जीपीएसजस्ता स्याटेलाइटहरू नष्ट भएमा, यातायात, वित्तीय सेवाहरू, मौसम पूर्वानुमान र कृषिमा गम्भीर असर पर्नेछ ।
यदि, कसैको स्याटेलाइटलाई जाम वा ह्याक गरियो भने यसको समाधान हुन सक्छ । तर, अन्तरिक्षमा सीधा आक्रमणको विकल्प सीमित छ । यस्तो अवस्थाको सामना गर्न देशहरूलाई वैकल्पिक स्याटेलाइटहरू तैनाथ गर्न वा पृथ्वीमा स्याटेलाइटबिना काम गर्नसक्ने उपकरणहरूको नेटवर्क बनाउन आवश्यक पर्नेछ ।
